Nr 6(167)/2021
PDF

Sejm koronny w czasach jagiellońskich (1386–1572). Narodziny, rozwój, „złoty wiek”

Agnieszka Januszek-Sieradzka

Dr hab., Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Nauk Humanistycznych, Polska; agnieszka.januszek-sieradzka@kul.pl

ORCID: https://orcid.org/0000-0002-3227-3797

DOI: https://doi.org/10.31268/PS.2021.73

Streszczenie

Narodziny parlamentaryzmu w Królestwie Polskim, jego rozwój i czas rozkwitu, określany w historiografii „złotym wiekiem”, związane są z niemal dwustuletnimi rządami dynastii Jagiellonów (1386–1572). W okresie panowania czterech jagiellońskich pokoleń monarchia oligarchiczna z XV w. przekształciła się w następnym stuleciu w szlachecką monarchię parlamentarną. Jedną z ustrojowych podstaw i zasad państwa był dwustopniowy system parlamentarny, który zapewniał posiadaczom praw politycznych realny udział we władzy. Z rokiem 1468 wiązać należy narodziny izby poselskiej, opartej na zasadzie reprezentacji, a w konsekwencji – powstanie dwuizbowego sejmu koronnego. Unia polsko-litewska zawarta w Lublinie w 1569 r. przyniosła rozstrzygnięcia prawno-ustrojowe, które przesądziły o roli i funkcjonowaniu sejmu aż do upadku I Rzeczpospolitej u schyłku XVIII w.

Słowa kluczowe

sejm, izba poselska, parlamentaryzm, Jagiellonowie, Królestwo Polskie, Rzeczpospolita Obojga Narodów

Bibliografia

ŹRÓDŁA DRUKOWANE

  1. Akta unji Polski z Litwą 1385–1791, ed. S. Kutrzeba, W. Semkowicz (Polska Akademia Umiejętności i Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Kraków, 1932).
  2. Codex epistolaris saeculi decimi quinti, vol. 3: 1391–1501, ed. A. Lewicki (Akademia Umiejętności, Kraków, 1894).
  3. Elementa ad fontium editiones, vol. 38: Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia, VIII pars, H B A, B 2, 1548–49, ed. C. Lanckorońska (Polski Instytut Historyczny w Rzymie, Romae, 1976).
  4. Joannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 12: 1462–1480, ed. C. Baczkowski et al. (Polska Akademia Umiejętności, Cracoviae, 2005).
  5. Konstytucje wieczyste Sejmu Radomskiego 1505 r. Radomiensis Conventionis decreta Alexandris Regis, prep. and ed. W. Uruszczak et al., transl. J. Spólny (Radomska Oficyna Naukowa, Wydawnictwo Instytutu Technologii PIB, Radom, 2005).

PIŚMIENNICTWO
  1. Baczkowski K., Rady Kallimacha (Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków, 1989).
  2. Bardach J., ‘Początki sejmu’, in J. Michalski (ed.), Historia sejmu polskiego, vol. 1: Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1984).
  3. Biskup M., ‘Rola miast w reprezentacji stanowej Królestwa Polskiego i Prus Krzyżackich w XIV i XV wieku’, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 30, no. 1 (1978).
  4. Bobrzyński M., ‘Sejmy polskie za Olbrachta i Aleksandra’, in id., Szkice i studia historyczne, vol. 1 (Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków, 1922).
  5. Choińska-Mika J., ‘Mazowiecki parlamentaryzm XVI–XVIII wieku’, in J. Tyszkiewicz (ed.), Dzieje Mazowsza, vol. 2 (Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk, 2015).
  6. Choińska-Mika J., ‘Obywatele u władzy: narodziny, rozkwit i zmierzch szlacheckiej republiki’, Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym, vol. 26, no. 3 (2013).
  7. Choińska-Mika J., ‘Parlamentaryzm koronny za Jagiellonów’, in P. Mrozowski, P. Tyszka, P. Węcowski (eds), Europa Jagellonica 1386–1572. Sztuka, kultura i polityka w Europie Środkowej za panowania Jagiellonów. Materiały sesji zorganizowanej przez Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum i Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego (Arx Regia – Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa, 2015).
  8. Fałkowski W., ‘Proces powstawania polskiego sejmu walnego. Rzecz o kulturze politycznej epoki pierwszych Jagiellonów’, in D. Kupisz, W. Uruszczak (eds), Sejm Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów a europejskie reprezentacje stanowe (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, 2019).
  9. Fałkowski W., ‘Rok trzech sejmów’, in A. Bartoszewicz, W. Fałkowski, H. Manikowska (eds), Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2000).
  10. Gawlas S., ‘Początki polskiego sejmu: problemy i dyskusje’, in A. Barciak (ed.), Systemy reprezentacji i parlamentaryzm w Europie Środkowej w rozwoju historycznym (Studio Noa Ireneusz Olsza, Katowice, 2016).
  11. Gmiterek H., ‘Instrukcja sejmiku lubelskiego posłom na sejm 1581 roku’, Res Historica, vol. 38 (2014).
  12. Grzybowski S., ‘Mikołaj Sienicki – Demostenes polskich sejmów’, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, vol. 2 (1957).
  13. Ilski Z., ‘Wzór systemu wyborczego Polski przedrozbiorowej (XV–XVIII wiek)’, Studia Wyborcze, vol. 24 (2017).
  14. Januszek-Sieradzka A., ‘De rege et uxore. Kwestie małżeństw Zygmunta Augusta na sejmach’, in P. Kras, M. Nodl (eds), Manželství v pozdním stredoveku. Rituály a obyčeje (Filosofia, Praha, 2014).
  15. Januszek-Sieradzka A., ‘„Potrzeba moskiewska” na sejmach koronnych w latach 60. XVI stulecia’, Teka Komisji Historycznej. Polska Akademia Nauk. Oddział w Lublinie, vol. 9 (2012).
  16. Jaworski R., ‘Qui de commodo Reipublicae consulere voluerunt. Posłowie ziemscy na sejm walny piotrkowski 1533 roku’, Zapiski Historyczne, vol. 84, no. 2 (2019).
  17. Kucharski T., ‘Czy szlachecka Rzeczpospolita miała konstytucję? Przyczynek do rozważań nad wykorzystywaniem ustaleń nauki prawa konstytucyjnego do badań historii ustroju’, Studia Iuridica Torunensia, vol. 14 (2014).
  18. Kutrzeba S., Historia źródeł dawnego prawa polskiego, vol. 1 (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów, [1926]).
  19. Litwin H., ‘W poszukiwaniu rodowodu demokracji szlacheckiej. Polska myśl polityczna w piśmiennictwie XV i początków XVI w.’, in A. Sucheni-Grabowska, M. Żaryn (eds), Między monarchią a demokracją. Studia z dziejów Polski XV–XVIII wieku (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, 1994).
  20. Mączak A., ‘Rzeczpospolita szlacheckich samorządów’, Przegląd Historyczny, vol. 96, no. 2 (2005).
  21. Nowak A., Dzieje Polski, vol. 3: 1340–1468: Królestwo zwycięskiego orła (Biały Kruk, Kraków, 2017); vol. 4: 1468–1572: Trudny złoty wiek (Biały Kruk, Kraków, 2019).
  22. Olszewski H., ‘Rzeczpospolita. Przyczynek do dziejów ideologii polityczno-prawnej w dawnej Polsce’, in id., Sejm w dawnej Rzeczypospolitej. Ustrój i idee. Studia i rozprawy, vol. 2 („Printer”, Poznań, 2002).
  23. Pawiński A., Sejmiki ziemskie. Początek ich i rozwój aż do ustalenia się udziału posłów ziemskich w ustawodawstwie sejmu walnego 1374–1505 (Warszawa, 1895).
  24. Piekosiński F., Wiece, sejmy, sejmiki i przywileje ziemskie w Polsce wieków średnich (Akademia Umiejętności, Kraków, 1900).
  25. Pietrzyk-Reeves D., ‘O pojęciu „Rzeczpospolita” (res publica) w polskiej myśli politycznej XVI wieku’, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 62, no. 1 (2010).
  26. Pietrzyk-Reeves D., Polish Republican Discourse in the Sixteenth Century (Cambridge University Press, Cambridge, 2020).
  27. Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1773 (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, 2002).
  28. Seredyka J., ‘Nabożeństwa sejmowe w dawnej Polsce. Norma prawna czy ceremoniał?’, in M. Markiewicz, R. Skowron (eds), Theatrum ceremoniale na dworze książąt i królów polskich. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu i Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniach 23–25 marca 1998 (Zamek Królewski na Wawelu, Kraków, 1999).
  29. Sobociński W., ‘O ustawie konstytucyjnej Państwa Polskiego z r. 1573’, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 1, no. 1 (1948).
  30. Sobolewski L., Uruszczak W., ‘Artykuły mielnickie z 1501 r.’, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 42, nos. 1–2 (1990).
  31. Sobotka R., ‘Między monarchią stanową a demokracją szlachecką. Znaczenie przywilejów nieszawskich w periodyzacji dziejów Polski’, Zeszyty Prawnicze UKSW, vol. 11, no. 4 (2011).
  32. Sobotka R., ‘O stawaniu się sejmu w świetle „Roczników” Jana Długosza’, Studia Historyczne, vol. 59, no. 2 (2016).
  33. Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, vol. 1: Geneza egzekucji dóbr (Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław, 1974).
  34. Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504–1548 (2nd edn, Muzeum Historii Polski, Warszawa, 2007).
  35. Sucheni-Grabowska A., ‘The Origin and Development of the Polish Parliamentary System through the End of the Seventeenth Century’, in S. Fiszman (ed.), Constitution and Reform in Eighteenth-Century Poland. The Constitution of 3 May 1791 (Indiana University Press, Bloomington, 1997).
  36. Sucheni-Grabowska A., ‘Przeobrażenia ustrojowe od Kazimierza Wielkiego do Henryka Walezego’, in A. Sucheni-Grabowska, A. Dybkowska (eds), Tradycje polityczne dawnej Polski (Editions Spotkania, Warszawa, 1992).
  37. Sucheni-Grabowska A., ‘Rola mandatu poselskiego w dawnej Polsce na tle porównawczym’, in ead., Wolność i prawo w staropolskiej koncepcji prawa (Muzeum Historii Polski, Warszawa, 2019).
  38. Sucheni-Grabowska A., ‘Sejm w latach 1540–1587’, in J. Michalski (ed.), Historia sejmu polskiego, vol. 1: Do schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, 1984).
  39. Sucheni-Grabowska A., Spory królów ze szlachtą w złotym wieku (Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków, 1988).
  40. Sucheni-Grabowska A., ‘W sprawie podejmowania uchwał na sejmach za Zygmunta Augusta’, in S. Ochmann-Staniszewska (ed.), Uchwalanie konstytucji na sejmach w XVI–XVIII w. (Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 1979).
  41. Tafiłowski P., ‘Koncepcje włączenia Mazowsza do Korony w średniowieczu i w czasach nowożytnych’, Miscellanea Historico-Archivistica, vol. 15/16 (2008/2009).
  42. Uruszczak W., ‘Czy rok 1468 można uznać za początek polskiego parlamentaryzmu i z jakich powodów?’, Przegląd Sejmowy, vol. 26, no. 1(144) (2018).
  43. Uruszczak W., ‘Konstytucja Nihil novi z 1505 r. i jej znaczenie’, in A. Ajnenkiel (ed.), W pięćsetlecie Konstytucji Nihil Novi. Z dziejów stanowienia prawa w Polsce (Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły im. Ryszarda Łazarskiego, Warszawa, 2006).
  44. Uruszczak W., ‘Kultura polityczna i prawna w sejmie polskim czasów odrodzenia’, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 32, no. 2 (1980).
  45. Uruszczak W., ‘Najstarszy sejm walny koronny „dwuizbowy” w Piotrkowie w 1468 roku’, in W. Bukowski, T. Jurek (eds), Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych, vol. 2 (Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, Kraków, 2012).
  46. Uruszczak W., ‘Pierwszy sejm walny koronny „dwuizbowy” od 9 do 31 października 1468 roku’, in D. Kupisz, W. Uruszczak (eds), Sejm Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów a europejskie reprezentacje stanowe (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, 2019).
  47. Uruszczak W., ‘Podejmowanie uchwał na sejmie walnym w pierwszej połowie XVI wieku’, Biblioteka Epoki Nowożytnej, vol. 4, no. 1 (2016).
  48. Uruszczak W., ‘Poselstwo sejmowe w dawnej Polsce. Posłaniec, mandatariusz, poseł narodu’, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 61, no. 1 (2009).
  49. Uruszczak W., ‘Prawo celem polityki w Polsce Jagiellonów’, Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa, vol. 7, no. 1 (2014).
  50. Uruszczak W., ‘Le principe “Lex est rex” dans la théorie et dans la pratique en Pologne au XVIe sičcle’, in D. Letocha (ed.), Aequitas – Aequalitas – Auctoritas. Raison théorique et légitimation de l’autorité dans le XVI e sičcle européen (Librarie Philosophique J. Vrin, Paris, 1992).
  51. Uruszczak W., ‘Das Privileg im alten Königreich Polen (10. bis 18. Jahrhundert)’, in B. Dölemeyer, H. Mohnhaupt (eds), Das Privileg im europäischen Vergleich, vol. 2 (Vittorio Klostermann Verlag, Frankfurt am Main, 1999).
  52. Uruszczak W., ‘Respublica bene constituta. Ustrojowy kształt polskiej monarchii Jagiellonów’, in J. Smołucha et al. (eds), Historia vero testis temporum. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Krzysztofowi Baczkowskiemu w 70. rocznicę urodzin (Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, Kraków, 2008).
  53. Uruszczak W., ‘Sejm w latach 1506–1540’, in J. Michalski (ed.), Historia sejmu polskiego, vol. 1: Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1984).
  54. Uruszczak W., Sejm walny koronny w latach 1506–1540 (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1980).
  55. Uruszczak W., ‘Sejm walny w okresie złotego wieku (1493–1569)’, in J. Bardach, in coop. with W. Sudnik (eds), Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja (1493–1993) (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, 1995).
  56. Uruszczak W., ‘„Sejm walny wszystkich państw naszych”. Sejm w Radomiu z 1505 roku i konstytucja Nihil novi’, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 57, no. 1 (2005).
  57. Uruszczak W., ‘Zasada parlamentaryzmu na tle zasad ustrojowych dawnego państwa polskiego’, in D. Kupisz, W. Uruszczak (eds), Sejm Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów a europejskie reprezentacje stanowe (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, 2019).
  58. Węcowski P., ‘Jagiellonowie wobec możnowładztwa w XIV–XVI wieku’, in P. Mrozowski, P. Tyszka, P. Węcowski (eds), Europa Jagellonica 1386–1572. Sztuka, kultura i polityka w Europie Środkowej za panowania Jagiellonów. Materiały sesji zorganizowanej przez Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum i Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego (Arx Regia – Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa, 2015).