بررسی اسلوب خط در نسخه ای از لطائف التفسیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد گرافیک، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، استان تهران، شهر تهران

2 دانشیار گروه ارتباط تصویری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، استان تهران، شهر تهران

چکیده

عنصر خط، یکی از عناصر اصلی به کار رفته در مقولة کتابت و نسخه­­نویسی به شمار می­آید و پرداختن به اسلوبی ناشناخته از خط که در نسخه­ای از کتاب لطائف التفسیر نوشته شده و در نُسَخ خطی برهه­ای از تاریخ خوشنویسی نیز مرسوم بوده، مهم­ترین هدف این پژوهش است. با این هدف، نسخه­ای از کتاب لطائف التفسیر انتخاب و ریخت­شناسی خط آن به شیوة تاریخی، تحلیلی و تطبیقی بررسی می­گردد. تاکنون در منابع کمتر به ویژگی­های ناشناختة این خط پرداخته شده است، با این حال، تحلیل خط نسخة لطائف التفسیر و تطبیق آن با شیوه­های خوشنویسی سنتی می­تواند در شناخت اسلوب مورد نظر، تأثیرگذار باشد. در نتیجه، خط نسخة لطائف التفسیر و نمونه های مشابه آن که در منابع با عنوان خط بِهاری معرفی می­شود، گونه­ای ملهم از خط نسخ است که با برخی از ویژگی های خطوط مختلف تلفیق شده و در قرن نهم و دهم قمری شیوه­ای رایج در میان فارسی­زبانان هندوستان بوده است. در نسخة لطائف التفسیر، برخی از ویژگی­های ناشناختة خوشنویسی سنتی مانند اغراق­نمایی در اندازة حروف، کنتراست در وزن حروف، کاربرد مکرر کشیده و دگرگونی در ترکیبات نیز نمایان است؛ خصوصیاتی که بدیع­ بودن خط این نسخه و داشتن قابلیت­های کاربردی آن را در طراحی حروف فارسی نشان می­دهد.
 

کلیدواژه‌ها


افشار، ایرج (1381) "خط، قلم، کاغذ، نسخه ...،"  فصلنامه نامه بهارستان، دفتر 5،  صص 153-164.
جیمز، دیوید (1381) پس از تیمور: قرآن نویسی تا قرن دهم هجری قمری، مجموعة هنر اسلامی، ج 3، گردآورنده ناصر خلیلی، ترجمه پیام بهتاش، نشر کارنگ، تهران.
رامپوری،غیاث الدین محمد(1390 ق)، غیاث اللغات فارسی، همراه با منتخب اللغات (رشید تتوی) و چراغ هدایت (آرزوی اکبرآبادی)، علی بهائی شرف علی، بمبئی.
زین الدین ، ناجی (1968  م)، مصورالخط العربی، مکتب النهضه، بغداد. 
سبزواری، فتح الله (1372)، " اصول و قواعد خطوط ستّه" : ک‍ت‍اب‌آرای‍ی‌ در ت‍م‍دن‌ اس‍لام‍ی‌: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ رس‍ائ‍ل‌ در زم‍ی‍ن‍ه‌ خ‍وش‍ن‍وی‍س‍ی‌، م‍رک‍ب‌س‍ازی‌، ک‍اغ‍ذگ‍ری‌، ت‍ذه‍ی‍ب‌ و ت‍ج‍ل‍ی‍د. ب‍ان‍ض‍م‍ام‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ واژگ‍ان‌ ن‍ظام‌ ک‍ت‍اب‌آرای‍ی، تحقیق و تألیف از نجیب مایل هروی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد.
شیمل، آن ماری(1382)، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمة اسدالله آزاد، به نشر(آستان قدس رضوی)، مشهد.
صدرایی خویی، علی (1376)، فهرست نسخههای خطّی کتابخانة مجلس شورای اسلامی، ج 35، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
صیرفی، عبدالله (1372)، "آداب خط": ک‍ت‍اب‌آرای‍ی‌ در ت‍م‍دن‌ اس‍لام‍ی‌: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ رس‍ائ‍ل‌ در زم‍ی‍ن‍ه‌ خ‍وش‍ن‍وی‍س‍ی‌، م‍رک‍ب‌س‍ازی‌، ک‍اغ‍ذگ‍ری‌، ت‍ذه‍ی‍ب‌ و ت‍ج‍ل‍ی‍د. ب‍ان‍ض‍م‍ام‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ واژگ‍ان‌ ن‍ظام‌ ک‍ت‍اب‌آرای‍ی، تحقیق و تألیف از نجیب مایل هروی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش­های اسلامی، مشهد.
فضائلی، حبیب الله (1387)، تعلیم خط، سروش، تهران.
فکرت، محمد آصف (1363)، فهرست نُسَخ خطی قرآن­های مترجم کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، آستان قدس رضوی، مشهد.
ماهیار،عباس(1361)، "لطائف التفسیر"، فصلنامه نشر دانش، شماره 9، صص 66- 71.
مایل هروی، نجیب (1372)، کتابآرایی در تمدن اسلامی : مجموعه رسائل در زمینه خوشنویسی ، مرکب سازی، کاغذگری، تذهیب و تجلید. بانضمام فرهنگ واژگان نظام کتاب آرایی، آستان قدس رضوی، مشهد.
مایل هروی، نجیب (1379)، تاریخ نسخهپردازی و تصحیح انتقادی نسخههای خطّی، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران.
مرعشی نجفی، سید محمود(1389)، فهرست نسخه­های خطی کتابخانة بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، ج 36، با همکاری سید محمد اصفیائی، گنجینة جهانی مخطوطات اسلامی، قم.
Blair, Sheila (2006), Islamic Calligraphy, Edinburgh University Press, Edinburgh.
Lings, Martin & Safadi, Yasin Hamid (1976),   The Quran: Catalogue Of An exhibition Of Quran Manuscripts at The British Library, British Library By the world of Islam Publishing Company ltd, London.
Safadi, Yasin Hamid (1978), Islamic calligraphy, Thames & Hudson , London.
Whelan, Estelle (1990), Writing the Word of God: Some Early Qurʾān Manuscripts and Their Milieux, Part I, Ars Orientalis, Vol. 20,  pp. 113-147.
منابعاینترنتی
وب سایت کتابخانه جهانی دیجیتال: http://www.wdl.org/en/item/6783 (مشاهده شده در تاریخ 10/5/94)    
وب سایت دانشگاه کلمبیا: http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00xcallig/sultanate/quranbihari/quranbihari.html  (مشاهده شده در تاریخ 5/5/94)