کاربرد شأن عرفی فقها در فقه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری

چکیده

فقها شئون و جنبه‌های مختلفی دارند و کارهای متفاوتی می‌ توانند انجام دهند، که اصلی‌ ترین آن ‌ها فقاهت است. اینان برای شأن فقاهت خود، که چیزی جز فهم احکام شرعی از ادله نیست، بر ادبیات عربی، اصول فقه، فقه، درایه و رجال احاطه پیدا می‌ کنند؛ اما در مسیر استنباط احکام به آگاهی‌ های دیگری نیاز پیدا می‌ کنند و ناچار می‌ شوند به عرف عام یا خبره مراجعه کنند یا با شأن عرفی خود مسئله را حل کنند. در پاسخ به این سؤال که «فقها در فقاهت چقدر از شأن عرفی خود استفاده می ‌کنند؟» با روش توصیفی - تحلیلی می ‌توان به این نتیجه رسید که «فقها برای شناخت معانی ظاهری خطاب‌ های شارع و آگاهی از عرف مقارن شارع و عرف معاصر ناچارند عرف و بناهای عقلایی را بشناسند و نظر و رویّه آن را در فقاهت منعکس کنند. اینان در همه این موارد از شأن عرفیِ خود استفاده می ‌کنند، نه از تخصص فقهی ‌شان.» اگر گروه‌ هایی از عرف خاص و عام تشکیل شود که بیانگر آراء و بناهای عرفی باشد ممکن است فقها در همه امور عرفیِ‌ مؤثر در فهم مراد شارع به آنان رجوع کنند و خود به جای عرف نظر ندهند.

تازه های تحقیق

فقها در مسیر استنباط احکام شرعی از ادله، غیر از تخصص فقهی­شان، از آراء و رویه­های عرفی و بناهای عقلایی نیز استفاده می­کنند. نقش پررنگ عرف در مسیر استنباط احکام از ادله نقلی ظهورسازی است، و فقها بدون آن نمی­توانند به مراد شارع پی ­ببرند. اینان برای شناخت معانی عرفی الفاظ شارع و مصادیق آن به عرف مراجعه می‌کنند و به کمک عرف، خطاب­های شرعی مقید به عرف مقارن شارع و خطاب­های شرعی منطبق با بناهای عقلایی معاصر را تشخیص می­دهند. علاوه بر این، فقها برای بسیاری از مسائل، دلیل نقلی نمی­یابند و برای پاسخ آنها نیز ناچار از مراجعه به عرف و بناهای عقلایی­اند. در همه این موارد، یا به عرف رجوع می­کنند و متأثر از آن فتوا می­دهند یا سکوت می­کنند و مقلدان را به عرف ارجاع می­دهند. اگر سازوکاری فراهم شود که بتواند نظر عرف را به­درستی منعکس کند، ممکن است فقها همه عرفیات را به عرف خاص و عام بسپارند و به کار تخصصی خود بپردازند. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
1.                  ابن ابی‌جمهور، محمد (1405ق)، عوالی اللئالی، قم، دار سیدالشهداء.
2.                  ابن ادریس، محمد (1410ق)، السرائر، قم، انتشارات اسلامی.
3.                  ابن براج، عبدالعزیز (1406ق)، المهذب، قم، انتشارات اسلامی.
4.                  اراکی، محمد علی (1415ق)، رسالة فی الاجتهاد و التقلید، قم، در راه حق.
5.                  انصاری، مرتضی (1415ق - الف)، القضاء و الشهادات، قم، کنگره جهانی شیخ انصاری.
6.                  ـــــــــــــــــــــ (1415ق - ب)، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی شیخ انصاری.
7.                  بحرانی، یوسف (1363)، الحدائق الناضرة، قم، النشر الاسلامی.
8.                  بهبهانی (وحید)، محمد باقر (1415ق - الف)، الحاشیة علی مدارک الاحکام، قم، آل البیت.
9.                  ـــــــــــــــــــــ (1415ق - ب)، الفوائد الحائریة، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
10.             بیهقی، ابوبکر (1424ق)، السنن الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه.
11.             تبریزی، جواد (1385)، استفتائات جدید، قم، سرور.
12.             جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1378)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش.
13.             حرّ عاملی، محمد (1419ق)، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت.
14.             حلّی (فخر المحققین)، محمد (1387ق)، ایضاح الفوائد، قم، اسماعیلیان.
15.             حلّی، حسین (1432ق)، اصول الفقه، قم، مکتبة الفقه والاصول المختصه.
16.             خرازی، سید محسن (1367)، «پژوهشی پیرامون عرف»، مشکوة، ش 21.
17.             خوانساری، سید احمد (1405ق)، جامع المدارک، قم، اسماعیلیان.
18.             خوئی، سید ابوالقاسم (1418ق)، التنقیح «الاجتهاد والتقلید»، تقریر میرزا علی غروی، قم، لطفی.
19.             ـــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، مصباح الفقاهة «المکاسب»، تقریر محمدعلی توحیدی، قم، داوری.
20.             رجبی، حسین (1372)، «کاربرد عرف در استنباط»، کیهان اندیشه، ش48، ص127-136.
21.             سبحانی، جعفر (1419ق)، مصادر الفقه الاسلامی، بیروت، دار الاضواء.
22.             سبزواری، سید عبدالاعلی (1413ق)، مهذب الاحکام، قم، دفتر آیت‌الله سید عبدالاعلی سبزواری.
23.             سلار دیلمی، حمزه (1404ق)، المراسم العلویة، قم، منشورات الحرمین.
24.             سید مرتضی، علی (1376ش)، الذریعه، تهران، دانشگاه تهران.
25.             ـــــــــــــــــــــ (1405ق)، رسائل المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم.
26.             ـــــــــــــــــــــ (1415ق)، الانتصار، قم، انتشارات اسلامی.
27.             سیستانی، سید علی (1414ق)، الرافد فی علم الاصول، تقریر سید منیر القطیفی، قم، مکتب آیة‌الله سیستانی.
28.             شریف کاشانی، حبیب الله (1404ق)، تسهیل المسالک، قم، المطبعة العلمیه.
29.             صانعی، یوسف (1395)، استفتائات «فتاوای مورد نیاز افراد مقیم خارج از کشور»، قم، فقه الثقلین.
30.             صدر، سید محمد باقر (1417ق)، بحوث فی علم الاصول، تقریر سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة ‌المعارف فقه اسلامی.
31.             صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1362)، الخصال، قم، جامعه مدرسین.
32.             ـــــــــــــــــــــ (1413ق)، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی.
33.             طباطبائی، سید محمد کاظم (1409ق)، العروة الوثقی، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
34.             طباطبائی، محمد (1296ق)، مفاتیح الاصول، قم، آل البیت.
35.             طوسی، محمد (1387ق)، المبسوط، قم، المکتبة المرتضویه.
36.             ـــــــــــــــــــــ (1407ق)، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
37.             ـــــــــــــــــــــ (1414ق)، الامالی، قم، دارالثقافه.
38.             عاملی، زین‌الدین (1413ق)، مسالک الأفهام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه.
39.             عاملی، محمد (1400ق)، القواعد والفوائد، قم، کتابفروشی مفید.
40.             علیدوست، ابوالقاسم (1383)، فصلنامه حقوق اسلامی، ش2.
41.             ـــــــــــــــــــــ (1385)، فقه و عرف، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
42.             قمی، میرزا ابوالقاسم (1430ق)، القوانین المحکمه، قم، احیاء الکتب الاسلامیه.
43.             کاشف الغطاء، جعفر (1422ق)، کشف الغطاء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
44.             کلینی، محمد (1407ق)، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
45.             گرجی، ابوالقاسم (1373)، «اقتراح»، نقد و نظر، ش1، ص14-106.
46.             مامقانی، عبدالله (1350ق)، نهایة المقال، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه.
47.             مجتهد شبستری، محمد (1373)، «اقتراح»، نقد و نظر، ش1، ص14-106.
48.             معرفت، محمد هادی (1373)، «اقتراح»، نقد و نظر، ش1، ص14-106.
49.             مفید، محمد (1413ق - الف)، مختصر التذکرة باصول الفقه، قم، کنگره شیخ مفید.
50.             ـــــــــــــــــــــ (1413ق - ب)، المقنعة، قم، کنگره شیخ مفید.
51.             مکارم شیرازی، ناصر (1425ق)، انوار الفقاهة «کتاب البیع»، قم: مدرسة الامام علی7.
52.             ـــــــــــــــــــــ (1427ق - الف)، استفتائات جدید، قم، مدرسة الامام علی7.
53.             ـــــــــــــــــــــ (1427ق - ب)، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسة امام علی7.
54.             موسوی تبریزی، سید حسین (1421ق)، میزان القضاء فی الکتاب والسنة وعند العقلاء، قم، نور علی نور.
55.             موسوی خمینی، سید روح‌الله (1381)، الاستصحاب، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
56.             ـــــــــــــــــــــ (1389)، صحیفه امام، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
57.             ـــــــــــــــــــــ (1415ق)، مناهج الوصول، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
58.             ـــــــــــــــــــــ (1420ق)، معتمد الاصول، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
59.             ـــــــــــــــــــــ (1426ق)، الاجتهاد والتقلید، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
60.             ـــــــــــــــــــــ (1434ق)، تحریر الوسیله (موسوعة الامام الخمینی، ج22 و 23)، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
61.             نائینی، میرزا محمد حسین (1376)، فوائد الاصول، قم، جامعه مدرسین.
62.             ـــــــــــــــــــــ (1411ق)، کتاب الصلاة، قم، انتشارات اسلامی.
63.             نجفی، محمد حسن (1404ق)، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
64.             نراقی، احمد (1415ق)، مستند الشیعة، قم، آل البیت.