بررسی تحول مفهوم مصلحت در فقه سیاسی معاصر شیعه با تأکید بر امام خمینی (ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه علوم سیاسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی در اسلام دانشگاه بوعلی سینا،همدان ،ایران

چکیده

این مقاله در پی آن است که نشان ­دهد چگونه تحول معنایی یک مفهوم می­تواند مسیر حرکت جامعه را به سمتی خاص جهت داده و هدایت کند. مفهوم مصلحت که تا قبل از انقلاب اسلامی، به‌صورت تئوریک و در چهارچوب احکام ثانویه مطرح بود، بعد از انقلاب اسلامی با استفاده از سازوکار اجتهاد و فقه پویا، به دنبال ارائه راه‌حل مناسب، برای مسائل نوظهور، در قالب نهادی به نام مجمع تشخیص مصلحت نظام، خود را نشان داد. این دگردیسی در مفهوم مصلحت، از ابداعات امام خمینی بود که حکومت را از احکام اولیه اسلام و مقدم بر احکام فرعی می‌دانست. سؤال مقاله این است که چگونه تحول معنایی یک مفهوم می‌تواند منجر به شکل‌گیری ظرفیت­های جدید برای آن مفهوم شود؟ در پاسخ بیان می‌شود که تحول معنایی مفهوم مصلحت از معنای اولیه آن را به‌گونه‌ای متحول ساخته است که مبنای تئوریک و نهادسازی نوینی را در ساختار جمهوری اسلامی به وجود آورده است. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر اسناد کتابخانه­ای صورت گرفته و نشان می‌دهد احکام حکومتی‌ که بر اساس مصلحت وقت صادر می‌شوند، جزء احکام اولیه و در مواقعی بالاتر از آن و لازم‌الاجراست.

کلیدواژه‌ها


افتخاری، اصغر. (1384) مصلحت و سیاست؛ رویکرد اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق، چاپ اول.
-   افتخاری، اصغر. (1392) «تبارشناسی قاعده مصلحت در فقه سیاسی شیعه»، فصلنامه علمی پژوهشی سیاست متعالیه، سال اول، شماره 1، صص 100 – 83.
-   امام خمینی سید روح‌الله. (1369) شئون و اختیارات ولی‌فقیه، ترجمه مرتضی شفیعی شکیب، ترجمه مبحث ولایت‌فقیه از کتاب البیع، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-   امام خمینی سید روح‌الله. (1385) صحیفه امام (دوره 22 جلدی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهارم.
-   امام خمینی سید روح‌الله. (1374) شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
-   امام خمینی سید روح‌الله. (1381) ولایت‌فقیه (حکومت اسلامی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ یازدهم.
-   باقری، سید کاظم. (بهار 1390) «نقش مصلحت در تحول فقه سیاسی شیعه پس از انقلاب اسلامی»، مطالعات انقلاب اسلامی، سال هشتم، شماره 24، صص 100-75.
-   بیگدلی، عطاءالله و علی‌اصغر فرج پور. (1392) «رهیافتی نو به ضوابط تشخیص مصلحت، از ضابطه تا فرآیند»، سیاست‌های راهبردی و کلان، شماره 2، دوره 1، صص 102 -77.
-   حسن‌پور، شهرام. (1377) «مفهوم مصلحت و جایگاه آن در نظام قانون‌گذاری جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، شماره 8، صص 176- 145.
-   حسینی، سید علی. (بهار 1381) «سیر تطور مصلحت در فقه شیعه»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه، شماره 1، صص 107 – 78.
-   حسینی، سید علی، (1388) «نظریه مصلحت از دیدگاه امام خمینی (ره)» فصلنامه اندیشه صادق، شماره 5، صص 103– 88.
-   حق‌پرست، شعبان و دیگران. (زمستان 1396) «منطق اعتبار قاعده حقوقی در منطقه‌الفراغ»، فصلنامه حقوق خصوصی، شماره 33، صص 146-119.
-   حقیقت، سید صادق. (1389) «فقه سیاسی شیعه و نقش دوگانه مصلحت»، فصلنامه شیعه شناسی، سال هشتم، شماره 32، صص 53 – 31.
-   حقیقت، سید صادق. (1394) «نقش مصلحت در حکومت اسلامی از دیدگاه امام خمینی»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، شماره 6، صص 106– 89.
-   خسروی، احمد و محمدعلی طاهری. (1391) «مبانی فقهی مصلحت و جایگاه آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» فصلنامه مطالعات حقوقی، شماره 2، صص 216 – 177.
-   دهخدا، علی‌اکبر. (1368) لغتنامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
-   سبحانی، جعفر.(1381) تهذیب الاصول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
-   سلیمانی، فاطمه. (1389) «نسبت مصلحت و امنیت در فقه سیاسی شیعه»، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال سیزدهم، شماره 14، صص 118 - 85.
-   شعبان پور، محمد و دیگران.(1398) «تبیین مؤلفه‌های قرآنی قوامیت مردان با تأکید بر کاربست «سنجه‌های مصلحت» در فقه شیعه»، دو فصلنامه فقه و حقوق خانواده، سال بیست و چهارم، شماره 70، صص 87 – 67.
-   عرفانی، محمد. (بهار 1388) «جایگاه مصلحت در فقه شیعه و اهل سنت»، فصلنامه علمی- پژوهشی کوثر معارف، سال پنجم، شماره 9، صص 197 - 177.
-   علیدوست، ابوالقاسم.(1396) فقه و مصلحت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-   عمید زنجانی، عباسعلی و ابراهیم موسی زاده. (1389) دانشنامه فقه سیاسی تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
-   عمید زنجانی، عباسعلی. (1384) قواعد فقه سیاسی، تهران: نشر امیرکبیر.
-   قربانی گلشن‌آبادی، محمد. (1389) «معرفت فقهی از دیدگاه امام خمینی» روزنامه رسالت، شماره 6999.
-   قیم، عبدالنبی. (1381) فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران: دانشگاه تهران.
-   موسی زاده، ابراهیم. (1388) «مفهوم مصلحت نظام و مرجع تشخیص آن در نظام قانون‌گذاری جمهوری اسلامی ایران»، حکومت اسلامی، شماره 51، صص 98 – 57.
-   میبدی، فاکر.(1380) «مصلحت نظام در اندیشه امام خمینی»، در امام خمینی و حکومت اسلامی: احکام حکومتی و مصلحت، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
-هسینگ، آندرس. (پاییز 1394) «تاریخ تحولات مفاهیم چیست؟» با ترجمه نیما اکبری، انتشارات تیسا.