تأملی بر چالش «معماری اسلامی» و «معماری مسلمان‌ها»

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری معماری، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

2 استاد گروه معماری، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

3 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

چکیده
بیان مسئله: تاکنون بر روی موضوع معماری اسلامی پژوهش‌های متعددی انجام گرفته، اما این نوشتار با هدف به چالش‌کشیدن «معماری اسلامی» و «معماری مسلمان‌ها» و مشخص‌شدن تمایز میان این دو شکل گرفته ‌است. موضوعی که تاکنون به آن پرداخته نشده، تعریف این دو اصطلاح مرتبط با دین در بستر دین است.
در این راستا پرسش‌های زیر مطرح می‌شود: معماری اسلامی چیست؟ معماری مسلمان‌ها چیست؟ تمایز میان معماری اسلامی و معماری مسلمان‌ها چیست؟آیا در دوران معاصر، معماری اسلامی قابل حصول است؟
هدف پژوهش: فهم حقیقت معماری اسلامی و معماری مسلمان‌ها و تمایز میان این دو از اهداف پژوهش است که برای پژوهش‌های آتی در این خصوص ضروری است.
روش پژوهش: در این نوشتار موضوع معماری اسلامی از لحاظ نوع ارتباط معماری به‌عنوان یک علم با اسلام بررسی شده ‌است. در این راستا ابتدا آرای صاحب‌نظران در خصوص چیستی معماری اسلامی با مستندات موجود کتابخانه‌ای مورد مطالعه قرار گرفت و در طبقه‌بندی انجام‌ شده، این تعاریف در سه گروه کالبدی، معنایی و رفتاری دسته‌بندی شده‌اند. از آن‌جایی که دین الزامات و حدود رفتاری مسلمانان را معین می‌کند و محدودیت کالبدی برای معماری در نظر نگرفته، فهم حقیقت معماری اسلامی ضروری است. برای فهم این حقیقت، مطالعاتی با روش استدلال استقرایی و با استفاده از منابع شیعی انجام‌ گرفت که تعریف جدیدی از «معماری اسلامی» به‌عنوان معماری منتج از اجرای شکل صحیح و بی‌کم و کاست دستورات دین شکل‌گرفت. طبق این تعریف، نمونة بناهای طراحی‌شده برای مسلمان‌ها، در پژوهش حاضر با عنوان «معماری مسلمان‌ها» معرفی شده ‌است.
نتیجه‌گیری: معماری مسلمان‌ها معماری برآمده از تفاسیر، تعابیر و تلاش‌های ناقص مسلمان‌ها از دستورات است که با سلایق و برداشت‌های شخصی، قوانین تجویز شده و با ناآگاهی‌ها همراه ‌شده و فاصله‌ای نسبت به معماری اسلامی یافته ‌است. با آسیب‌شناسی و کنکاش در علل این فاصله، می‌توان معماری مسلمان‌ها را به معماری اسلامی نزدیک‌تر کرد. برای وضوح بیش‌تر این فاصله و علل آن، تمایز میان دو مفهوم معماری اسلامی و معماری مسلمان‌ها به بحث گذاشته شده ‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Investigation of the Challenge of “Islamic Architecture” and “Muslim Architecture”

نویسندگان [English]

  • Seyedeh Zahra Mardani 1
  • Isa Hojat 2
  • Majid Maaref 3
1 Lecturer, School of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran
2 Professor, Faculty of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran, Iran.
3 Professor, Faculty of Theology, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Abstract
Problem statement: Numerous studies have been conducted on the subject of Islamic architecture, but this article aims to challenge the concepts of “Islamic architecture” and “Muslim architecture” and distinguish between the two. The topic that has not been addressed so far is the definition of these two religious terms within the realm of religion.
In this regard, the following questions are raised:- What is Islamic architecture?- What is Muslim architecture?- What is the difference between Islamic architecture and Muslim architecture?- Is Islamic architecture obtainable in modern times?
Research objective: Understanding the reality of Islamic architecture and Muslims architecture, as well as distinguishing between these two, are the research objectives that are essential for research in this redard.
Research method: This article examines the relationships between architecture as a science and Islam in terms of their types of connection. In this context, the opinions of scholars regarding the nature of Islamic architecture were studied using available library documents, and these definitions were classified into three categories: physical, semantic, and behavioral. Since religion determines the requirements and limits of Muslim behavior and does not consider physical constraints for architecture, understanding the true nature of Islamic architecture is essential. To understand this truth, studies were conducted using inductive reasoning methods, and Shia sources were scrutinized to define a new concept of Islamic architecture as the result of implementing the correct form and adhering to religious commands without any deficiencies or excesses.
Conclusion: According to this definition, examples of buildings designed for Muslims are introduced in this article under the title of “Muslim architecture”. Muslim architecture is derived from incomplete interpretations, attempts, and efforts of Muslims to follow religious instructions, which are accompanied by personal tastes and understanding, prescribed laws, and ignorance, resulting in a gap compared to Islamic architecture. By studying pathological features and searching for the causes of this gap, Muslim architecture can be brought closer to Islamic architecture. To clarify this gap and its causes, the distinction between the two concepts of Islamic architecture and Muslim architecture is discussed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islam
  • Muslim
  • Islamic architecture
  • Muslim Architecture
آل‌غفور، سید محسن. (1384). اجتهاد و تقلید در اندیشة عالمان شیعه. علوم سیاسی، 31، 99-120.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابار، اولگ. (1394). هنر و معماری اسلامی (1) (ترجمة یعقوب آژند). تهران: سمت.
اتو، وین. (1388). معماری و اندیشة نقادانه (ترجمة امینه انجم شعاع). تهران: آثار هنری متن.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1390). حس وحدت (نقش سنت در معماری ایرانی) (ترجمة ونداد جلیلی). تهران: علم معمار رویال.
اسلامی، سید غلامرضا. (1392). درس گفتار مبانی نظری معماری: عینکمان را خودمان بسازیم. تهران: علم معمار.
ایمانی، نادیه. (1383). معماری و اسلام (پایان‌نامة منتشرنشدة دکتری معماری). دانشکدة معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.
بلخاری قهی، حسن. (1388). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
بلخاری قهی، حسن. (1394). قدر نظریة هنر و زیبایی در تمدن اسلامی. تهران: سورة مهر.
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. (1381). هنر و معماری اسلامی (2) (ترجمة یعقوب آژند). تهران: فرهنگستان هنر.
بورکهارت، تیتوس. (1365). هنر اسلامی زبان و بیان (ترجمة مسعود رجب‌نیا). تهران: سروش.
بوستان کتاب. (1381). مرزبان وحی و خرد. قم: بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم).
پارسانیا، حمید. (1396). چیستی علم دینی با تأکید بر دیدگاه استاد جوادی آملی. حکمت اسرا، 1، 63-92.
پرایس، کریستین. (1364). تاریخ هنر اسلامی (ترجمة مسعود رجب‌نیا). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمدکریم. (1383). سبک‌شناسی معماری ایرانی. تهران: معمار.
خامنه‌ای، سید علی. (1390).  انسان 250 ساله (بیانات مقام معظم رهبری دربارة زندگی سیاسی-مبارزاتی ائمة معصومین علیهم السلام). تهران: مرکز صهبا.
ذوالفقارزاده، حسن. (1393). تحلیلی بر شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی. پژوهش‌های معماری اسلامی، 2، 29-45.
رئیسی، محمدمنان. (1398). تحلیل ارجحیت الگوهای درون‌گرا در معماری ابنیة مسکونی با استناد به ادبیات قرآنی. معماری و شهرسازی آرمانشهر، 27، 77-85.
سرتیپی‌پور، محسن. (1379). احکام فقهی و معماری مسجد.  مسکن و محیط روستا، 91و 92، 6-19.
طباطبائی، محمدحسین. (1374). ترجمة تفسیرالمیزان (ترجمة محمدباقر موسوی همدانی). ﻗﻢ: ﺟامعة مدرﺳﻴﻦ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴة ﻗﻢ دﻓﺘﺮ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻠﺎمی.
طباطبائی، محمدحسین. (1387). تعالیم اسلام‌، (محقق و مصحح هادی خسروشاهى). قم: مؤسسة بوستان کتاب‌.
عباسی ‌سرمدی، مهدی و مشایخ، میلاد. (1395). تبیین جایگاه مقتضیات زمان و مکان در فرایند اجتهاد (مطالعه‌ای در آرای فقهای امامیه با رویکردی خاص بر اندیشة امام خمینی(س)). پژوهشنامة متین، 72، 97-122.
عزیزیان غروی، محسن و عزیزیان غروی، زینب. (1398). تحلیل تطبیقی شاخص‌های مسکن اسلامی بر گونه‌های مسکن سنتی قم مبتنی بر نظرات معماران مسلمان معاصر. پژوهش‌های معماری اسلامی، 4، 115-136.
علی‌آبادی، محمد. (1392). بازگشت هویت به هنر و معماری اسلامی چگونه است؟. مجموعه مقالات منتخب دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
فلاح‌یخدانی، محمدجواد و علی‌پور انجایی، محمدحسین. (1395). نگاهی به مفهوم و حکم فقهی تشبه به کفار. پژوهشنامة میان‌رشته‌ای فقهی، 9، 117-146.
قربانی، رحیم. (1393). معماری و شهرسازی مطلوب اسلامی (مطلوبیت اسلام دربارة مسکن). تهران: شبکة اندیشه.
قرشی بنابی، علی‌اکبر. (1364).  قاموس قرآن، ج. 5. ﺗﻬﺮان: دارالکتب ‌الاسلامیه.
کلینی، ابوجعفر. (1401). الکافی، ج.6. تاریخ مراجعه: 16/7/1401. قابل دسترس در:https://rizy.ir/IgpXD
گرابار، اولگ؛ بیست‌هول، ون؛ گیرلیکس، جواکیم؛ هاتستین، مارکوس؛ مازوت، سیبیل؛ اتینگهاوسن، ریچارد؛ گونلا، جولیا؛ بلر، شیلا؛ هاگدورن، آنت؛ استیل، جیمز؛ کوبیش، ناتاشا؛ باروکاند، ماریان؛ ون‌گلادیس، آلموت؛ مینک‌برگ، ویکتوریا؛ جی‌دوری، کارل؛ فاستر، صبیحه؛ دلیوس، پیتر؛ وقان، فیلیپا؛ بلوم، جاناتان؛ شلمنیزکی، سرگئی و اندرلین، ورکمار. (1391). معماری اسلامی (ترجمة اکرم قیطاسی). تهران: سورة مهر.
گروبه، ارنست. (1379). معماری جهان اسلام (تاریخ و مفهوم اجتماعی آن) (ترجمة یعقوب آژند). تهران: مولی.
گروت، لیندا و وانگ، دیوید. (1390). روش‌های تحقیق در معماری (ترجمة علیرضا عینی‌فر). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مجلسی، محمدباقر. (1363). بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار علیهم السلام، ج 33 و 52 و 72. بیروت: داراحیاء التراث العربی از طریق نرم‌افزار جامع تفاسیر نور3.
مرتضی، هشام. (1387). اصول سنتی ساخت‌وساز در اسلام (ترجمة ابوالفضل مشکینی). تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
مردانی، مهدی. (1398). عصری‌سازی افعال پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم : روش و نمونه، سیره‌پژوهی اهل‌بیت، (9)، 11-28.
مسعودی، عبدالهادی. (1384). از مفهوم تا مقصود (تلاش‌های علامه محمدتقی مجلسی در فهم مقصود حدیث). فصلنامة علوم حدیث، (1-2)، 26-51.
مصباح یزدی، محمدتقی. (بی‌تا الف). رابطة علم و دین، تاریخ مراجعه: 3/11/1397. قابل دسترس در: http://mesbahyazdi.ir/node/5244.
مصباح یزدی، محمدتقی. (بی‌تا ب). پرسش و پاسخ (اهل بیت انسان کامل و کامل‌ترین انسان‌هایند)، تاریخ مراجعه: 3/11/1397. قابل دسترس در: http://mesbahyazdi.ir/node/2858.
مطهری، مرتضی. (1372). مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، جهان‌بینی توحیدی، ج.2. تهران: انتشارات صدرا. تاریخ مراجعه: 30/6/1401. قابل دسترس در: https://www.aviny.com/library/motahari/Books/39/index.htm
مطهری، مرتضی. (1373). اسلام و مقتضیات زمان، ج.1. تهران: انتشارات صدرا. تاریخ مراجعه: 30/6/1401. قابل دسترس در: https://www.aviny.com/library/motahari/Books/4/index.htm.
مطهری، مرتضی. (1390). ختم نبوت. تهران: انتشارات صدرا.
معظمی، منوچهر. (1387). جایگاه درس آشنایی با معماری اسلامی در دورة آموزشی معماری با نگاهی بر تجارب سایر کشورها در آموزش تاریخ معماری. سومین همایش آموزش معماری. تهران: دانشگاه تهران.
ناری قمی، مسعود. (1392). نظریه‌های معماری اسلامی یا نظریه‌های اسلامی معماری: نقدی بر اصالت اسلامی رویکردهای نظری و عملی در دوران معاصر. مجموعه مقالات منتخب دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
ناری قمی، مسعود. (1395). روش‌شناسی منابع پژوهش در مورد رابطة معماری مسکونی و اسلام. روش‌شناسی علوم انسانی، (89)، 29-56.
نصر، سید حسین. (1389). هنر و معنویت اسلامی (ترجمة رحیم قاسمیان). تهران: حکمت.
نقره‌کار، عبدالحمید. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری: شرکت طرح و نشر پیام سیما.
نقره‌کار، سلمان. (1392الف). معماری «معماری» برمبنای اندیشة اسلامی. مجموعه مقالات منتخب دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
نقره‌کار، عبدالحمید. (1392ب). خانة کعبه، سلول بنیادی در طراحی نیایش‌گاه‌های مطلوب (اصول راهبردی و راه‌کارهای عملی در طراحی مساجد مطلوب). پژوهش‌های معماری اسلامی، 1(1)، 25-41.
نقره‌کار، عبدالحمید و رئیسی، محمدمنان. (1391). تحقق‌پذیری هویت اسلامی در آثار معماری. شهر ایرانی اسلامی، 2(7)، 5-12.
نقی‌زاده، محمد. (1378). منابع و روش شناخت مبانی نظری معماری قدسی و شهر اسلامی. هنر، (40)، 99-116.
نقی‌زاده، محمد. (1382). جستاری در چیستی اسلامیت هنر و معماری ایران. مدرس هنر، (3)، 111-118.
نوربرگ شولتز، کریستیان. (1386). معنا در معماری غرب (ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: فرهنگستان هنر.
نوری، الهام و دیزانی، احسان. (1400). الگویابی معماری مساجد چین (نمونة موردی: مسجد جامع شیان). منظر، (56)، 58-65.
هواگ، جان و مارتن، هانری. (1388). سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی (ترجمة پرویز ورجاوند). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
هیلن‌براند، رابرت. (1386). معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنا (ترجمة ایرج اعتصام). تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
 
Grupico, T. (2011). The Dome in Christian and Islamic Sacred Architecture. Retrieved Jan5, 2022, from https://rizy.ir/mFm0j
Itewi, M. (2007). Towards a Modern Theory of Islamic Architecture. Australian Journal of Basic and Applied Sciences, (2), 153-156.
Mahmoud, M. F. & Elbelkasy, M. I. (2016). Islamic architecture: between moulding and flexibility, this paper is part of the Proceedings of the 1st International Conference on Islamic Heritage Architecture and Art. WIT Transactions on The Built Environment, (159), Retrieved Sep21, 2022, from https://www.witpress.com/Secure/elibrary/papers/IHA16/IHA16005FU1.pdf
Omer, S. (2011). ISLAMIC ARCHITECTURE AND THE PROSPECT OF ITS REVIVAL TODAY. Journal of Islamic Thought and Civilization, (1), 103-121.
Saoud, R. (2002). Introduction to Islamic Architecture. Retrieved Jan5, 2022, from https://muslimheritage.com/introduction-to-islamic-architecture/
Serageldin, I. (n.d.). Faith and the Environment: An Inquiry into Islamic Principles and the Built Environment of Muslims. Retrieved Jan5, 2022, from https://rizy.ir/L8tUuZu
Stimson, A. (2012). Domes, Arches and Minarets: Islamic Architecture in America. Washington Report on Middle East Affairs, 38-39 Retrieved Jan5, 2022, from https://rizy.ir/6hNKpD