MISCELLANEA

WALTER HENTSCHEL

PAŁAC BŁĘKITNY W WARSZAWIE *

Jako architekta królewskich budowli saskich w
Polsce wymienia się ciągle Matthesa Daniela Póppel-
manna, twórcę drezdeńskiego Zwingeru. W Słowniku
architektów i budowniczych w Polsce S. Łozy nazwi-
sko Póppelmanna powiązane zostało aż z niemal 30
obiektami architektonicznymi — we wszystkich wy-
padkach niesłusznie. Nie jest to winą tego tak bardzo
zasłużonego autora Słownika, gdyż opierał się na da-
nych, jakie odnalazł w kartotece rysowników planów
zachowanych w saskim Głównym Archiwum Krajo-
wym (Landeshauptarchiv) w Dreźnie. Badanie archi-
tektury baroku saskiego, zainicjowane niegdyś tak
wspaniale przez Comeliusa Gurlitta, poszło później
mniej pomyślnymi drogami. Póppelmannowi przy-
pisywano taki zespół budowli, że już sama ich ilość
czyniła je nieprawdopodobnym, a do tego reprezento-
wane tu były kierunki stylowe najróżniejszego' charak-
teru. Dopiero opublikowana w r. 1953 książka Hein-
richa Gerharda Franza o Longuelune wprowadziła do
całej sprawy niezbędny porządek, przynajmniej w za-
sadniczych jej aspektach, i dopiero od tego czasu stało
się możliwe wyodrębnienie stylu Póppelmanna, przede
wszystkim w jego późnym okresie. Jeśli chodzi o bu-
dowle saskie w Polsce, problem uległ dodatkowemu
skomplikowaniu wobec niewykorzystania aktów ar-
chiwum drezdeńskiego. W efekcie było rzeczą zupełnie
nieznaną, iż w Warszawie istniał osobny Urząd Bu-
dowlany (Bauamt) niezależny od Drezna który w
pierwszym rzędzie miał za zadanie projektowanie
i wykonywanie budowli królewskich. Do tych prac
wciągano Póppelmanna i innych architektów drezdeń-
skich jedynie okazyjnie.
Jednym z budynków warszawskich, przypisanych
Póppelmannowi, i to już przez Gurlitta, był Pałac
* Tłumaczenia tekstu nadesłanego przez prof.
W. Hentchla dokonali dr H. i prof. dr S. Kozakiewi-
czowie.
1 Drezno, Galeria, Nr P 25; „jedna z najbardziej
pełnych życia twarzy, jakie, być może, kiedykolwiek
istniały” (Vehse). Orzeliską jako młodą kobietę malo-
wał Antoine Pesne (pałac w Nieborowie).
2 E. V e h s e, Geschichte der Hófe des Hauses
Sachsen. V. Teil. Hamburg 1854, s. 193 nn.
3 VII 87, 91, No 2. Unter Grund des Blauen Palais
mit Seiten, Hdffen und Gebdude; 9h, plan całości
z ogrodem, nieoznaczony; 9k, No 3 Die Ober Etage des

Błękitny. Wysunięcie tej atrybucji miało pewne uza-
sadnienie, gdyż pałac warszawski rzeczywiście mocno
przypominał Zwinger swoimi dźwiganymi przez her-
mowe atlanty balkonami, fantazyjnymi głowicami ko-
lumn i kształtem dachu. Ale właśnie w tym wypadku
daje się dowieść na podstawie nie budzących wątpli-
wości przekazów źródłowych, iż prace nad budową
zawdzięczamy nie Matthesowi Danielowi Póppelman-
nowi, ale warszawskiemu Urzędowi Budowlanemu,
a porównania stylistyczne z innymi dziełami architek-
tów tego Urzędu pozwalają nam wyciągnąć wniosek,
iż są oni również odpowiedzialni za przygotowanie
projektu pałacu.
August Mocny miał z żyjącej w Warszawie Fran-
cuzki Henrietty Duval córkę Annę, urodzoną w r. 1707
i początkowo nie uznaną przez niego. Żyła ona w War-
szawie w opuszczeniu, ale gdy dorosła, jej brat przy-
rodni, hr. Rutowski, syn króla i Turczynki Fatimy,
żony rządcy dworu Spiegla, przedstawił ją ojcu. Ocza-
rowany jej pięknością — o której świadczą portrety
Anny wykonane przez Antoine Pesne’a i Rosalbę
Carrierę 1 — król nadał jej tytuł i nazwisko hrabiny
Orzelskiej. Jeśli wierzyć pamiętnikom margrabiny
Wilhelminy z Bayreuth, nie tylko ojcowskie uczucia
skłoniły go- do tych nagłych przejawów łaski 2. August
podarował hr. Orzelskiej dawny pałac biskupa war-
mińskiego, Teodora Potockiego, położony w pn.-zach.
narożniku Ogrodu Saskiego. Pałac ten kupił król
w trakcie nabywania parceli przeznaczonej dla roz-
szerzenia Ogrodu około' 1720 r. i polecił go obecnie,
w r. 1726, przebudować w jaknajkrótszym czasie na
nowy cel.
Źródłami dotyczącymi prac wówczas wykonanych
są poza dziewięciu planami w Głównym Archiwum
Krajowym w Dreźnie 3 jeszcze trzy listy4, skierowane
Blauen Palais; 91, widok od strony dziedzińca ze skrzy-
dłami w przekroju, nieoznaczony; 9m, No 4 Faciade
nach dem Garten, nebst ihren beyden Gallerien; 9n,
No 4 Faciade de Einfahrten, nebst denen Seiten
Fliigeln, und Seiten Gebdude des Hoffes; 9°, No 7 Fa-
ciade des Seiten Fliigels, nebst Profil des Palais mit
Garthen bis an die Grotte mit Neben-Garthen; VII 85,
32, rzut poziomy piętra, nieoznaczony; VII 85, 26ld, zob.
przyp. 7.
4 Loc. 1210, Die Correspondenz des Grafen
Wackerbarth mit dem Obrist-Lieutenant Póppelmann
1722-33, ss. 17, 22, 27, 29.

252