materiały

JAN GLINKA
PRACE JANA ZYGMUNTA DEYBLA W RAMACH MECENATU
JANA KLEMENSA BRANICKIEGO

Sława Deyibla rozwinęła się ledwie w ostatnich
kilku latach, po upływie dwóch stuleci od jego śmier-
ci. Unikano łączenia jego imienia z czołowymi dzieła-
mi architektury. Jeszcze w r. 1946 historycy uważali
za możliwe skwitować milczeniem osobę J. Z. Dęybla
w reprezentacyjnym wydawnictwie biograficznymł.
Przełom w opinii zaczął dojrzewać w r. 1954, w za-
leżności od rozwoju badań podjętych u nas i za gra-
nicą w materiałach źródłowych, zarówno archiwal-
nych jak ikonograficznych. Badania te wzbogaciły
wiedzę o zabytkach, zwłaszcza w dziedzinie budow-
nictwa, zarazem ukazując twórczy wkład Deybla,
blisko skojarzony z mecenatem Elżbiety Sieniąwskiej,
następnie zięcia jej, Augusta Czartoryskiego. W lite-
raturze naukowej pojawiły się najpierw' sprawozda-
nia, ujmujące rzecz niezbyt ściśle, mylnie bowiem
oznaczające imię Deybla monogramem H (błąd nie-
bezpieczny wobec liczebności jego rodziny)1 2. Wkrótce
nadeszła kolej rozpraw bardziej miarodajnych dla
historii Puław i mistrza tamtejszej architektury
w XVIII w.3 Jednakże zagadnienie dopiero wówczas
nabrało rumieńców żywotności, gdy z inicjatywy
prof. S. Lorentza stało się przedmiotem badań indy-
widualnych i pracy zespołowej seminarium dokto-
ranckiego katedry historii sztuki nowożytnej UW.
W posiedzeniach seminaryjnych biorą udział okolicz-
nościowo pracownicy nauki polscy i cudzoziemscy.
1 Słownik biograficzny, t. V, Kraków 1939—1946.
2 p. Bohdziewicz, Wilanów za Sieniawskiej
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym
Oddziału Warszawskiego S. H. S. w dniu 19.11.1954 r.),
„Biul. Hist. Sztuki”, XVII, 1955, nr 3, s. 373; — P. Boh-
dziewicz, Barokowe pałace Sieniawskich w Warszawie
i Puławach (Streszczenie referatu, jw. z dnia 8.III.1955 r.),
„Biul. Hist. Sztuki”, XIX, 1957, nr 2, s. 194.
3 S. Lorentz, Projets pour la Pologne de J. A. Meis-

Wśród innych tematów — Deybel budzi tam żywe
zainteresowanie.
W naszym układzie stosunków XVIII-wiecznych
inicjatywa magnacka w dziedzinie sztuki miała wpływ
przemożny. Z kolei między mecenasami wyróżniał się
taki, który celował kulturą osobistą, energią i bogact-
wem. Najambitniejszym możnowładcom zwykle cze-
goś z tego brakowało — najczęściej swobody ma-
terialnej, i mało było takich, co- by nie zaznali skrę-
powania. Przymioty mecenasowskie posiadali w naj-
większym stopniu Jan Klemens Branicki oraz August
Czartoryski. Pomimo ogromnych wydatków, jakie
ponosili na cele reprezentacji, obrony, polityki (idąc
często jeden przeciwko drugiemu), nigdy nie odczu-
li niedostatku — wręcz przeciwnie, fortuny obu nie
przestawały pęcznieć do końca długiego ich życia.
Zawdzięczali to umiejętnemu administrowaniu. Nigdy
nie przestali współzawodniczyć między sobą. Przy-
równywanie wykazuje, że o ile Czartoryski przewyż-
szał Branickiego uzdolnieniami politycznymi, to na-
wzajem Branicki górował namiętnością artystyczną.
Ostatecznie J. K. Branicki w działalności mecenasow-
skiej osiągnął wyniki bezkonkurencyjne. Owa dzia-
łalność dotąd jest znana mało i powierzchownie, jed-
nak znajduje wszechstronny obraz w wyciągach archi-
walnych, oczekujących publikacji4. Okazuje się, że
Branicki posiadał ogółem 17 rezydencji w Polsce5
sonier, „Biul. Hist. Sztuki”, XX, 1958, nr 2; — T. S. J a-
r o s z e w s k i, J. Kowalczyk, Puławy — zarys histo-
ryczny rozwoju przestrzennego, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki”, II, 1957, z. 3—4, s. 217.
4 Źródła do historii sztuki, wyciągi systematyczne
z korespondencji i akt gospodarczych Archiwum Roskiego
(archiwa: BraniCkich z Białegostoku, Sapiehów z Bock
i Potockich z Rosi, przechowywane w AGAD), wydawca
J. Glinka, maszynopis, 1957.

385