Научная статья на тему 'ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДА ЎҚУВ МОТИВАЦИЯЛАРИ ВА ЎҚИШГА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТЛАРИНИ ЎРГАНИЛИШ НАЗАРИЯЛАРИ'

ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДА ЎҚУВ МОТИВАЦИЯЛАРИ ВА ЎҚИШГА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТЛАРИНИ ЎРГАНИЛИШ НАЗАРИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

346
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
салоҳият / касбий савия / ўқув мотивлари / талаба психологияси / диагностика / диагностикавий имконият / шахсий хусусият. / potential / professional level / learning motives / student psychology / diagnostics / diagnostic opportunity / personality trait

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Сабоҳат Бахадировна Кабулова

Ушбу мақолада психология фанида ўқув мотивациялари ва ўқишга эмоционал муносабатларини ўрганилиш назариялари масаласи ѐритилган. бундан ташқари ушбу масала бўйича тадқиқотчининг шахсий нуқтаи назари ҳам келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORY OF STUDY OF STUDY MOTIVATIONS AND EMOTIONAL APPROACH TO READING IN PSYCHOLOGY

This article analyzed the issue of theories of learning motivation and emotional attitudes to learning in psychology. in addition, the researcher’s personal views on the matter are also cited.

Текст научной работы на тему «ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДА ЎҚУВ МОТИВАЦИЯЛАРИ ВА ЎҚИШГА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТЛАРИНИ ЎРГАНИЛИШ НАЗАРИЯЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1345-1350

ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДА УЦУВ МОТИВАЦИЯЛАРИ ВА УЦИШГА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТЛАРИНИ УРГАНИЛИШ НАЗАРИЯЛАРИ

Сабо^ат Бахадировна Кабулова

Урганч давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада психология фанида укув мотивациялари ва укишга эмоционал муносабатларини урганилиш назариялари масаласи ёритилган. бундан ташкари ушбу масала буйича тадкикотчининг шахсий нуктаи назари хам келтириб утилган.

Калит сузлар: салохият, касбий савия, укув мотивлари, талаба психологияси, диагностика, диагностикавий имконият,шахсий хусусият.

THEORY OF STUDY OF STUDY MOTIVATIONS AND EMOTIONAL APPROACH TO READING IN PSYCHOLOGY

ABSTRACT

This article analyzed the issue of theories of learning motivation and emotional attitudes to learning in psychology. in addition, the researcher's personal views on the matter are also cited.

Keywords: potential, professional level, learning motives, student psychology, diagnostics, diagnostic opportunity, personality trait.

КИРИШ

Мустакил Узбекистонимизда амалга оширилаётган улкан бунёдкорлик ишлари, шахс камолоти учун яратилаётган шарт-шароитлар унинг узлигини англаб бориши ва уз устида мустакил ишлаган тарзда халк равнаки ва Ватан тараккиёти йулида фидокорона мехнат килиши учун иктидори акли ва шуурини сафарбар этишга ундайди.

XXI аср буюк узгаришлар даври булишига шубха йук. Бу узгаришлар энг аввало инсон тафаккурида унинг фикрлаш тарзида руй бериши мукаррар. Бу эса уз навбатида Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек, " Бизнинг асосий вазифамиз - ёшларнинг уз салохиятини намоён килиши учун зарур шароитлар яратиш, зуравонлик гояси " вируси" таркалишининг олдини олишдир"[1].

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1345-1350

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шу уринда Узбекистоннинг биринчи Президенти И.Каримов "Юксак маънавият - енгилмас куч" асарида шахс маънавиятини шакллантириш хусусида фикр юритиб, инсон узлигини англагани, насл-насабини чукуррок билгани сари юрагида Ватанга мухаббат туйгуси илдиз отиши, улгайиб бориши, бу илдиз анча теран булса, тугилиб усган юртга мухаббати хам шу кадар юксак булишини хамда томирида миллий гурур, Ватан иши жуш урган одам буюк ишларга кодир булишини таъкидлаб, бунинг учун маънавий мухит яратиш зарурлигини алохида кайд этган эди[2].

Биз яшаб турган XXI асрни хали равишда муъжизалар даври деймиз. Чиндан хам бугунги кунда хал бовар килмайдиган улкан узгаришлар юз бермокда. Ёшларни уз билимини мустакил оширишга илмий ва сиёсий ахборотларнинг кучайиб бораётган окимига ёндашишга ургатишни хаётининг узи илгари сурмокда. Шу куннинг мухим вазифаси ёшларнинг аклий фаолиятини тафаккурини устиришга, мустакил ишлаш кобилиятини такомиллаштиришга каратилган куникма ва малакалар хосил килишни таказо этади.

Олдимизда турган максадларимизга эришиш янги демократик жамиятни куриш, кандай интеллектуал кучларга эгалигимизга ёшларимиз кандай маданий ва касбий савияга эришганлигига, кандай гояларга эътикод килишига, маънавий жихатдан канчалик бойишига боглик. Шу боис, ахолининг билим олиш имкониятини кенгайтириш, миллий тикланиш гоясини амалга оширишга кодир янги авлодни тарбиялаш энг мухим вазифаларимиздан биридир.

Демак, жамиятимизнинг тамал тошини куювчи баркамол авлодни тарбиялашнинг асосий мезони ёшларнинг мустакил фикрлай олиши, урганган билим ва тажрибани амалиётга куллай билишидир.Ёш авлодни айникса мустакил фикрли килишда уларнинг укув мотивларини хам урганиш алохида ахамият касб этади.

«Мотив» (лотин) - «харакатлантираман», одамни муайян хатти -харакатларга ундайдиган бош сабаб. Одамни фаолиятига ундовчи асосий сабаб унинг эхтиёжларидир[3]. Бинобарин, эхтиёжларнинг турига караб мотивлар хам хар хил булади. Психологияда мотивлар икки катта категорияга булинади. Булар табиий мотивлар хамда маънавий мотивлардир. Мотивлар, уларнинг мазмунини акс эттириш шаклига караб хам бир-биридан фарк килади: хиссиёт, тасаввур, фикр, тушунча, гоя, маънавий идеал ва бошка мотивлар.Баъзи холларда мотив алохида

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1345-1350

харакатларга ундаб, бу харакатнинг максади билан бевосита мос келади.

Купинча, мураккаб фаолиятда мотив харакат максадига бевосита мос келмай, бир максадни амалга ошириш учун бир канча харакатларни бажаришга тугри келади. Шунинг учун фаолият предмети мотив харакатининг узидир. Хдкикатда, мотивлар фаоллашган, максадга каратилган, факат хаёлда амалга ошувчи ёки идрок килинган булиши мумкин.

Талаба укиш фаолиятининг мотивлари тугрисидаги муаммолар чет эллик олимлардан Э.Торндайк, З.Фрейд, У.Кеннеди, У. Макдауголл, Г.Келл, Ж. Брунер, Г. Вилкатт, С.Томпсон, Г.Ханникатт, Р.Вудвортс, Э.Керон, А.Маслоу, Дж. Аткинсон, Г.Оллпорт, К.Роджерс, Х..Хекхаузен, В.Вундт, Ю.Роттер, Э.Левалд, Г.Розенфелд кабиларнинг асарларида уз ифодасини топди. Жумладан, австралиялик олим З.Фрейд хамда америкалик олим У.Макдауголл мотивацион омил сифатда хайвонлардаги органик эхтиёжларни, жумладан, инстинктлар билан одам хулк атворини тушунтиришга харакат килдилар. Шу тарика уларнинг инсон феъл атворига оид карашлари биринчи назария сифатида майдонга чикди.

Укув мотивларининг хусусий муаммоларига багишланган чет эл кузатишлари, асосан, Э.Торндайк таъсири остидадир. Бу укув жараёнига мойиллик тугдирадиган кучнинг характери тугрисида Э.Торндайк айтган айрим холатларининг хали - ханузгача янги-янги тажрибаларда синовдан утказилаётганида хам куринади. Янги муаллифлар у билдирган фикрларни ёки тасдиклашга ёки инкор этишга харакат килмокдалар. Албатта, бунда Э.Торндайк кулланган изланиш ва методлар бирмунча узгарган, лекин муаммонинг куйилиши, кулланаётган айрим усуллар купрок Э.Торндайк услубларига якиндир.Укув мотивлари муаммоси юзасидан Э.Торндайк билдирган фикрларни билмай туриб, бизнинг бу хакидаги тасаввуримиз тулик булмайди[4]. Э.Торндайк укув масалалари буйича иккита китоб эълон килган: «Инсонда укув жараёни» (1931 йилда рус тилига таржима килинган) хамда инглиз тилидаги «Укиш асослари» (1932) китоби.Унинг «Инсонда укув жараёни» китоби икки булимдан иборат. Биринчи булимда Э.Торндайкнинг куп сонли экспериментлари (тажрибалари) ёритилаган булиб, иккинчи булимда унинг укув жараёни тугрисидаги фикр-мулохазалари берилган. Э.Торндайк тажрибаларининг алохида томони уларнинг жуда тор ва чекланган характерга эга эканлигидир: улар реал укув жараёни билан жуда оз даражада боглангандир. Америкалик муаллифлар купрок укув

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1345-1350

жараёни англаб етилган мотивлари билан эмас, балки айрим жихатлари камрок фахмланадиган куринишда булиб, укув жараёнига майл-истак уйготадиган муаммо укишни мотивлаштириш масалалари билан шугулланадилар. Бундай илмий ишларнинг муаллафлари, масалан, талабанинг сонларни ёдлашига, алохида хатти-харакатларига кайси психологик жихатлар таъсир курсатишларини урганадилар ва шу йул оркали мотивлаштиришнинг айрим компонентларини аниклашга харакат киладилар. Бу сохада улар Э.Торндайкнинг издошлари хисобланадилар.

МДХ, давлатларидаги психолог олимларининг баъзиларининг фикрича, таълимни мотивациялаш муаммоси шахс психологиясининг марказий муаммоларидан хисобланади. Шахснинг психологик жихатдан шаклланишининг яхлитлиги, шахсий хулк ва уни харакатга келтирувчи кучлар уртасидаги маълум богликлик мотивация муаммосини тадкик килишга булган мунтазам ёндашувни куллаш учун имкониятлар очиб беради. Талаба психологиясига оид тадкикотлар XX аср 20-йиллардан бошлаб кенг куламда амалга оширилиб келмокда. Бу сохада хамдустлик мамлакатларининг психологларидан С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский,

A.Н.Леонтев, Б.Г.Ананев, Л.И.Божович, П.М.Якобсон, А.В.Запорожетс,

B.Г.Асеев, П.Л.Галперин, В.Ф.Моргун, А.К.Маркова, Н.Э.Эфимова, М.В. Матюхина ва бошка олимларининг хизмати катта.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Укиш мотивациясини диагностика килиш уни утказиш учун услуб танлаш тамойилларини аниклаштиришни талаб килади. Укув фаолияти мотивациясини диагностика килишда куйидагиларга эътибор каратиш тавсия килинади.

1. Диагностика текширув предмети булган таълим мотивацияси курсаткичларини белгилаш.

2. Уч тоифадаги диагностика услубларини танлаш, бевосита лойихавий ва билвосита-таълим мотивацияси курсаткичларини диагностика килишга йуналтирилган услублар.

3. Х,ар бир услубнинг ажратилган курсаткичларга булган диагностикавий имкониятларини аниклаш.

4. Мазкур методика асосланган ва натижаларни намоён килиш чогида хисобга олинадиган назарияни - услубнинг методологик асосини хисобга олиш.

5. Методика матнларининг талабалар ёш хусусиятларига мослиги.

6. Талабалар шахсий хусусиятларини хисобга олиш.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1345-1350

7. Диагностикани утказиш вазиятининг диагностика максадларига мослиги[5].

Юкоридаги келтирилган таълим мотивациясини диагностика килиш усули биз урганаётган муаммони янада чукуррок текширишга асос булиб хизмат килади.

Энди узбек психолог олимлари томонидан мотивация муаммосининг урганилганлик даражасини куриб чикамиз. Шахс мотивацияси муаммолари Узбекистонлик психолог олим ва тадкикотчиларнинг хам диккат марказидаги муаммолардандир. Кейинги йилларда мазкур илмий муаммоларга нисбатан кизикиш янада кучайиб бормокда. Бунга ишонч хосил килиш учун психолог олимлар томонидан амалга оширилган изланишларга кискача тухталиб утиш уринлидир ва б.Республикада кейинги куп йиллар давомида М.Г.Давлетшин рахбарлигида ушбу муаммо янгича илмий асосда талкин килиниб, кенг куламда урганилмокда.

М.Г.Давлетшиннинг фикри буйича, Узбекистоннинг келажаги булган ёшлар хар хил соханинг мазмунига узи онгли равишда ёндашуви оркали мумкин кадар эртарок, шу соха буйича тугри ва окилона тасаввурларга эга булиши мумкин[6]. М.Г.Давлетшин консепсиясидан келиб чиккан холда, олиб борилган тадкикотлардан бири А.К.Саитованинг усмир ёшдаги талабаларнинг укиш мотивларини ва кадриятларини урганишга багишланган ишидир. Бу ишда муаллиф, усмир ёшининг хусусиятларига таянган холда, бир катор хулосаларга келган : усмирлар укув фаолиятида потенсиал хисобланган мотив уз-узини намоён килиш мотивидир; укув фаолияти билан боглик кадриятларни англаш - усмир талабаларда уз-узини такомиллаштиришга ва амалга оширишга ундайди, бу эса укув фаолияти билан богликдир.

В.А.Токареванинг кичик мактаб ёшидаги болаларда ижтимоий бурчнинг шаклланиш психологиясига багишланган тадкикотларида талабалар укув фаолияти мотивларини урганишга катта эътибор берилган[7]. Муаллиф талабалар онгида 5-синф давомида утказилган укув-тарбиявий ишлар натижасида юз берган узгаришлар воситасида укув фаолияти мотивларидаги узгаришларни аниклашга интилган.

ХУЛОСА

Шундай килиб, психология тарихида укиш мотивациясини диагностикаси ва коррекцияси муаммосига фаол ёндашув, мотивни укиш фаолиятининг тузилиш эелементлари сифатида урганиш имконияти ва

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1345-1350

заруриятини юзага келтиради экан. Талабанинг мусткаил фикрлаши билимли булиши унинг укув мотивациясини диагностика килиш ва тахлил натижаларига кура мос укитиш методини танлашга хам боглик экан.

REFERENCES

1. Абрамова Г.С. Возрастная психология: Учебник для студентов ВУЗов. -М.: Академический проект, 2001.- 704 с.

2. Асмолов А.Г., Цветков А.В. О роли символа в формировании эмоциональной сферы младших школьников с трудностями развития психики// Вопросы психологии. - М., 2005.- № 1.- С.19-29.

3. Asomova R.Z. Kasb tanlash motivatsiyasi va uning dinamikasi: Psixol. f. n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis. - T.: O'zMU 2002.- 137 b.

4. Большой толковый психологический словарь/ Пер. с англ. - М.: Ребер Артур, АСТ, Вече, 2003. Т. 1 (А-О). - 592 с.

5. Бурлачук Л.Ф. Словарь-справочник по психодиагностике. - СПб.: Питер, 2007.- 688 с.

6. Головнева Е. Проблема повышения эффективности формирования потребностно-мотивационной сферы будущих учителей// Прикладная психология и психоанализ.- М.: МПА-Пресс, 2004.- №1.- С.37-45.

7. Davletshin M.G., Alimqulov YO., Ubaydullayev A., Umarov U., Alimova F., To'ychiyeva S. Psixologiya: qisqacha izohli lug'at (o'zbek tilida). - T.: TDPU, 1998. - 46 b.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.