EMEVİLER DÖNEMİNDE ‘MEVÂLÎ’
Öz
Çalışmamızda mevâlînin farklı alanlarda nasıl değerlendirildiklerini nasıl yaşadıklarını, Müslüman dünyaya katkılarının neler olduğunu ortaya koymaya çalıştık. Şüphesiz böyle bir konuyu ele almanın zorlukları vardır. Bunların başında kaynaklarda mevâlî-köle anlamına gelen isimlerin farklılığıdır. Arap toplumunda bunların nasıl kullanıldığını, kadim Arap geleneğinde ne anlam içerdiğine de temas ettik.
Arap asabiyeti Hz. Peygamber’in vefatından sonra yeniden ortaya çıkmıştır. Bunun sonucu olarak da mevcut kültürün bir parçası olarak mevâlî kavramı yeni bir anlam ve önem kazanmıştır. Kurucu unsur olan Araplar, kendilerine göre sonradan Müslüman olan farklı unsurları mevâlî olarak adlandırdılar. Arapların geleneksel kavramı olan “mevâlî” artık geniş halk kitlelerini ve farklı coğrafyaların insanları için kullanılan bir kavram haline geldi.
Bu dönemde artan fetihler ve yeni unsurların Müslüman topluma girmesi sonucu Araplar nüfus olarak da azalmaya başladı. Bu durumda yönetici elit tedbir olarak mevâlî adını verdikleri Arap olmayan ama Müslüman olan insanları kontrol altında tutmaya başladı. Bunu da uyguladığı politikalarla gösterdi. Ancak bu politikalar hoşnutsuzluk meydana getirdi. Türklerin Emevîler döneminde mevâlî içinde seçkin bir yer almaya başladıkları söylenebilir.
Bu makale ortaya koymuştur ki mevâlî Emevîler döneminde de her alanda sanılanın/bilinenin aksine etkindi. Çünkü Emevîler döneminin ilerleyen yıllarında sayıları artmıştır. Emevîler dönemi paradigmanın değiştiği, İslâm’ın temel ilkelerinin yerine kabilenin öne çıktığı bir dönem olmuştur.
Kaynakça
- Kaynakça Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebu Süfyan. Ankara: 1990. Aykaç, Mustafa, “Atıf ve Şart Delilleri ve Ehl-i Sünnet Kelam Ekollerinin İman Görüşlerinin Teşekkül Sürecindeki İzdüşümü”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1: 134, Çorum: y.y., 2019. Demircan, Adnan. İslâm Tarihinin İlk Döneminde Arap-Mevâlî İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996. Kitapçı, Zekeriya. Saadet Asrında Türkler. Konya: Damla Ofset Matbaacılık, 1997. Ahmed Muhafaza. er-Rakik fi’l Müctemai’l-Arabiyyi’l-İslâmî hatta Sevratiz-Zenc. Amman: 1987. Belâzurî, Ebu’l Abbas Ahmed b. Yahya. Fütuhu’l-büldan. Mısır: y.y., 1978. Cahen, Claude. Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar İslâmiyet. Trc. Esat Mermi Erendor, Ankara:1990. Cahşiyârî, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdüs. Kitabu’l-vüzera ve’l-küttab. Kahire: y.y., trs. Can, Yılmaz, İslâm şehirlerinin fizikî yapısı, Ankara: y.y.,1995. Dûrî, Abdülaziz. İlk Dönem İslâm Tarihi. Trc. H. Yücesoy, İstanbul: 1991. El-Beyhakî, İbrahim b. Muhammed. el-Mehâsin ve’l mesâvî. Beyrut: y.y., 1960. el-Câbirî, Muhammed Âbid. İslâm’da Siyasal Akıl. Trc. Vecdi Akyüz, İstanbul:1997. el-İbşihî, Şihabüddin Muhammed b. Ebi’l Feth. el-Mustadraf fi külli fennin mustazraf. Beyrut: y.y.,1986. el-İstibsar fi acaibi’l-emsar, thk. Sa’d Zağlul Abdülhamid, b.y.: y.y.,1985. el-Mısrî, Cemil Abdullah Muhammed, el-Mevâlî mevkıfu’d devleti’l-ümeviyyeti minhüm, Amman: y.y.,1988. en-Neccâr, M. Tayyib. Tarihu’l-Alemi’l-İslâmî ed-Devletü’l-Ümeviyyeti fi’ş-şark. Riyad: y.y., 1985. Firuzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yakub. el-Kâmusu’l-muhit. Beyrut: y.y.,1994. Gibb, Hamilton. İslâm Medeniyeti Üzerine Araştırmalar. Trc. K. Durak, A. Özkök, H. Yücesoy, K. Dönmez, İstanbul: 1991. Günaltay, Şemseddin. Selçuklular Horasana İndikleri Zaman İslâm dünyasının siyasal, sosyal ve ekonomik ve dinî durumu, Belleten. S:25, 7:59, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1943. Günaltay, Şemseddin. “Abbasoğulları imparatorluğu kuruluş ve yükselişinde Türklerin Rolü”, Belleten. Sayı: 23-24, 6: 181, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1942. Halife b. Hayyat. Ebu Ömer el-Leysî el-Asferî, Tarihu Halife b. Hayyat. Beyrut: y.y., H. 1397. Hammaş, Necdet. “Emevîler Dönemi Mevâlî ve Zımmilerin İdaredeki Rolü”, Trc. İrfan Aycan, AÜİFD. 37: 182-183, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1997. Hazin, William. el-Hadaratü’l-Abbasiyye, el-Hadâratü’l-Abbasiyye.Trc. Yazılmamış, Beyrut: y.y., 1984. Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi. Trc. Salih Tuğ, İstanbul: 1980. İbn Abdirabbih, Ebu Ömer Ahmed b. Muhammed, Ikdu’l-ferîd, şrh. Ahmed Emin, Ahmed Zeyyin, İbrahim el-Iybarî, (Kahire: y.y., 1965), 6: 104-105 İbn A’sem el-Kûfî, Ebu Muhammed Ahmed. Kitabu’l-fütuh. y.y.:1987. İbn Manzûr, Ebu’l Fadl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-Arab. Beyrut: y.y., trs. İbn-i Abdülhakim, Ebu Kasım Abdurrahman. Fütuhu Mısr ve Ahbaruha. Leiden: y.y., 1920. İbnu’l Fakîh, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshak. Kitabu’l-büldan. Lübnan: y.y.,1996. İbnü’l Esir, Muhammed b. Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-Tarih. Beyrut:1965. İbn Habib, Ebu Cafer Muhammed, Esmau’l-muğtaline mine’l eşrafı’l-Cahiliyye ve’l İslâmi min katli mine’ş-Şuarâ, thk. Abdusselam Harun, Kahire: y.y.,1954. Kılıçlı, Mustafa. Arap Edebiyatında Şuûbiyye. İstanbul: 1992. Kitapçı, Zekeriya. Saadet Asrında Türkler. Konya:1997. Koyuncu, Mevlüt. Emevîler dönemi saray hayatı. İstanbul:1997. Kusay el-Hüseyin. Tecdîdü’d-Devleti’l-Arabiyyeti zemeni’l-Ümeviyyin. Lübnan: y.y.,1977. Lewis, Bernard. Race And Slavery in the Middle East. New York: 1990. Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. Trc. H. Dursun Yıldız, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1979. Mahmud Mikdad. el-Mevâlî ve nizâmu’l-velâ. Dımaşk: 1988. Mes’ûdî, Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin. Murucu’z-zeheb ve meâdinu’l-cevher. thk. Said Muhammed, Beyrut:1997. Mes’ûdî, Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin. et-Tenbîhu’l-eşraf. Bağdad:1938. Muhammed Lümeylim. Nüfuzu’l-Etrak fi hilâfeti’l-Abbasiyye ve eseruhu fi kıyami Medineti Sâmerrâ. Beyrut: y.y.,1991/1411. Narşahî, Ebubekir Muhammed b. Cafer. Tarihu Buhara. thk. Emin Abdülmecid Bedevi, Nasrullah Mübeşşir et-Tırazî, Suudi Arabistan: y.y., trs. Pamukçu, Ekrem. Bağdat’ta İlk Türkler. Ankara: y.y.,1994. Parry, V. J. “İslâm’da Harp Sanatı”, İÜ Edebiyat Fak. Tarih Dergisi. Trc. E. Merçil-S. Özbaran, S:29, İstanbul: 1975. Pipes, Daniel. Slave Soldiers And Islam. London: 1981. Taberî, Muhammed b. Cerir Ebu Cafer. Tarihu’l-ümem ve’l müluk. Beyrut, H. 1407. Tenûhî, Ebu Ali Muhsin b. Ali. el-Ferec ba’de’ş-şidde. thk. Abbud eş-Şalici, Beyrut: y.y.,1978. Vaglieri, Laura Veccia. “Raşid Halifeler ve Emevî Halifeleri”, Ed. H. Holt-K. S. Lambton-B. Lewis, İslâm Kültür ve Medeniyeti. 1: 102, İstanbul: 1997. Vekî, Muhammed b. Hılf, Ahbaru’l-kudât, thk. Abdülaziz Mustafa el-Merâği, Beyrut: y.y., tsz., 2: 57. Wellhausen, J. Arap Devleti ve Sukutu. Trc. Fikret Işıltan, Ankara: y.y.,1963. Yiğit, İsmail. “Mevâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 29: 424, 2004.
BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC ND) ile lisanslanmıştır
